Wrócił już nie ten sam człowiek, był brudny, smutny i przerażony. Konia stracił, trafił go pocisk. On sam przeżył, chociaż kula trafiła w czapkę. Powiedział ojcu, że w pobliżu Dukli jest straszne piekło, tysiące zabitych i rannych żołnierzy oraz ogromne ilości zniszczonego sprzętu wojskowego. Okazało się, że chodziło o bitwę na Przełęczy Dukielskiej. Rodzice rozmawiali do późnej nocy na ten temat, ponieważ ojciec znał język rosyjski. Czerwonoarmista następnego dnia pożegnał nas wszystkich ze łzami w oczach i odjechał na front.Wielotygodniowe krwawe walki na pobliskiej dukielszczyźnie odbiły się głośnym echem w naszej okolicy. Uciekinierzy z terenu walk opowiadali o ofiarach wśród ludności cywilnej oraz o całkowitym zniszczeniu, już i tak bardzo ubogich, górskich wiosek. Dramat tamtejszej ludności trwał wiele lat po wojnie. Pozostałe miny i niewybuchy zbierały krwawe żniwo.

Mychijło Kinasz

...Zostałem zmobilizowany do Armii Czerwonej w sierpniu 1944 roku. Z mojej wsi Steniatyn koło Sokala poszło wtedy do wojska około 200 mężczyzn. Z wojny wróciła mniej niż połowa. Wiedzieliśmy, że front jest gdzieś w Karpatach. Większą cześć drogi do frontu szliśmy na piechotę. Nie mieliśmy wtedy jeszcze mundurów i byliśmy ubrani po cywilnemu. Nasza kolumna liczyła chyba parę tysięcy ludzi. Karmiono nas bardzo źle, dlatego większość jadła to, co miała jeszcze z domu. Kto miał piniądze, próbował coś kupować od miejscowej ludności, jednak okazało się to niebezpieczne. 

Po obu stronach drogi, w odstępie 10 metrów jeden od drugiego, szli żołnierze uzbrojonego konwoju. Na noc zamykano nas w szopach albo innych pomieszczeniach. Mimo tego dużo chłopców uciekało. Nie chcieli walczyć w Armii Czerwonej. Już przed samym frontem rozstrzelano dwóch chłopców, których uznano za dezerterów. Znałem ich obu, byli to Jarosław Chudoba ze Sokala i Wasyl Gawroński ze Steniatyna. Pierwszy miał 18 lat, a drugi był jeszcze młodszy. Wydaje mi się, że nie chcieli uciekać z wojska - prawdziwi dezerterzy robili to w nocy. Ci chłopcy w biały dzień zaszli do jednej gospody, żeby, jak mówili, kupić tam mleka. Złapał ich tam oficer polityczny, który powiedział, że chcieli się tam ukryć. Obaj chłopcy zostali rozstrzelani, przy czym dziesięciu spośród nas po raz pierwszy dano karabiny. Uważam jednak, że te karabiny były nabite ślepymi nabojami, ponieważ po tym jak, jak do osądzonych oddano salwę, żaden z nich nie został nawet ranny. Obu zastrzelili oficerowie z NKWD. Ci z NKWD w czasie egzekucji stali tuż obok osądzonych, co świadczy, że chyba się nie obawiali, że trafi ich jakaś kula.

Mundury i broń rozdano nam dopiero przed samą linią frontu. Mundury dostaliśmy stare, zdjęte z zabitych, ale dobre, wyprane i pocerowane. Na niektórych uniformach można było poznać ślady kul czy odłamków. Z całego wyposażenia dostaliśmy tylko nowe buty. Były one amerykańskie, bardzo dobrej jakości, niektórzy bardzo się cieszyli, ponieważ chyba jeszcze w życiu nie nosili tak nowych i silnych butów. Niestety, wielu z nas tych butów nie nosiło zbyt długo. 

Zanim wysłano rekrutów do okopów, wywołano ludzi z wyższym wykształceniem. Mimo, że nie miałem takiego wykształcenia, jednak się zgłosiłem. Przydzielono mnie do kompanii moździerzy kal. 82 mm jako ładowniczego. Moje przeszkolenie wojskowe polegało na tym, że oficer pokazał jak sie wrzuca pocisk do moździerza, jak sie doczepia do pocisku woreczki z prochem dodatkowego ładunku i zapytał mnie czy dobrze słyszę i czy rozumiem język rosyjski. Cała ta nauka nie trwała wiecej niż 15 minut. Już potem dowiedziałem się, że rekrutów pobranych na Ukrainie Zachodniej na ogół ćwiczono bardzo krótko, niektórych po 5 dni, a niektórych (jak mnie) od razu rzucano do walki.

Nacieraliśmy w kierunku na Duklę. Nauczyłem się ładować moździerz tak szybko, żeby jednocześnie w powietrzu było aż 5 pocisków. Pierwszy jeszcze nie upadł na ziemię, a piąty już wystrzeliłem. W toku natarcia zostałem wstrząsnięty ogromem strat poniesionych przez Armię Czerwoną. W paru miejscach poznawałem zabitych żołnierzy z mojej kolumny poborowej po nowych butach. Na jednej ze ścieżek, którą szliśmy, trafiliśmy na tak dużą liczbę zabitych, że przyszło nam przez pare minut iść dosłownie po trupach. Było ich tak dużo, że nie dało sie obejść.

Mieliśmy trudności z zaopatrzeniem w amunicję. Przywożono ją końmi i zostawiano pare kilometrów od naszych pozycji. Nosiliśmy pociski na sobie. Przez cały czas natarcia każdy z nas miał na sobie co najmniej po dwa pociski do moździerza zawieszone na zawiązanym na szyi sznurku. Ja byłem nieco silniejszy od kolegów, dlatego nosiłem aż po cztery. Sprzętu górskiego nie mieliśmy, więc pewnego razu omal nie zginąłem, kiedy spadłem ze skały z tymi pociskami. Na szczeście nie eksplodowały.

28 września zostałem ranny odłamkami niemieckiego pocisku, który eksplodował na drzewie. Dostałem parę odłamków w nogę i w rękę. Zameldowałem o tym , że jestem ranny dowódcy, który powiedział, żebym sam szedł do szpitala.Ostatkiem sił, żeby nie stracić przytomności, jakoś się doczołgałem do szpitala polowego, skąd odwieziono mnie do Krosna. Tam w szpitalu, mieszczącym sie w fabryce mebli, leczono mnie przez dwa miesiące. Dwa odłamki, po jednym w ręce i nodze, i tak nie zostały usunięte. Noszę je do dziś...

...Na krótko przed zachodem słońca od strony Wilśni powróciły do Smerecznego trzy niemieckie tankietki. Dojechały na koniec wsi i przez lornetki oficerowie obserwowali górę Wapno. Po chwili wyruszyli dalej 500 metrów w stronę Tylawy. Nikt ich nie atakował. Finał tego był taki, że po godzinie czasu z Wilśni jechały do nas czołgi, artyleria, piechota i tabor zaopatrzeniowy. Zajmowali ponownie opuszczone poprzednie okopy i stanowiska bojowe. W naszym domu wieczorem ulokował się sztab. Nam pozwolono pozostać w oborze i na klepisku.

W sadzie obok domu, zamaskowano czołg, stanowisko z karabinem maszynowym, a przy drzwiach mieszkania postawiono dwóch uzbrojonych wartowników z nasuniętymi nisko na oczy hełmami. Ze skierowaną bronią do strzału siali niesamowity postrach i nawet i ich żołnierze do nich się nie zbliżali.

Na podwórko od tej chwili już nie wychodziliśmy. Całą sytuację dookoła nas oglądaliśmy przez szerokie szpary dużych wrot i drzwi obory. Prawie co godzinę, do sztabu z meldunkami przychodzili niemieccy oficerowie i każdorazowo byli przez wartowników rewidowani. Na końcu domu w wozowni, przy strumyku rozlokowała się kuchnia polowa. Po kilku godzinach zapachniała grochówka gotowaną na wędzonym boczku. Wieczorem, strzałem między rogi ubili dużego cielaka. Jeszcze tego dnia gotowali duże porcje mięsa sztabowcom. Dla oficerów kucharze zanosili jedzenie na białych miskach i w menażkach oraz w gorcą wodę na kawę w dzbankach. My na tą chwilę mieliśmy jeszcze chleb i duży dzbanek mleka więc po ciemku zjedliśmy na klepisku kolację. Byliśmy absolutnie pewni, że w najbliższych godzinach rozegra się tutaj wielka bitwa.

Ta noc z piątku na sobotę była wyjątkowo ciepła i widna i można było spać nawet na dworze bez grubego nakrycia. Zebrani w rogu klepiska i wtuleni do siebie, nasłuchiwaliśmy co się wokół nas dzieje. Co jakiś czas dochodził nas wojskowy tupot butów. Brzęk hełmów, plecaków, menażek, masek przeciwgazowych, taśm z amunicją, dowodziło to, że co jakiś czas dochodziły nowe oddziały żołnierzy.

Rozmawiali półgłosem ze względu na sztabowców. Układali się do nocnego wypoczynku w sadzie i na podwórku. Minęła północ a sen nie przychodził - oczy ciągle mieliśmy otwarte. Każdy z nas leżąc rozmyślał co nas rano spotka - czy nas z domu wypuszczą, czy raczej zginiemy tutaj wszyscy, razem z naszym dobytkiem.

Skoro świt po śniadaniu, żołnierzy wyprowadzono na okopy. Wokół domu była cisza i jedynie oficerowie wpadali przez całą sobotę do sztabu. Kuchnia pracowała na pełnych obrotach. 

My przez cały dzień baliśmy się wyjść poza ściany obory i klepiska. Inwentarz został nakarmiony sianem, kobiety wydoiły krowy a my zjedliśmy po pajdzie chleba i popiliśmy mlekiem. U sąsiadów też nikogo nie było widać na podwórkach. Dzień do wieczora pozostał martwy ale nikt na szczęście nie interesował się nami. 

Myśleliśmy o tym, że o zmroku przy dobrej sposobności uda nam się uciec z domu w kierunku potoku a tu akurat o tej porze nasilił się ruch wojskowych i trzeba było siedzieć cicho. Wyboru innego już nie było.

Po zmroku zabierano jedzenie na okopy a na podwórku przy pełnym blasku księżyca, wyższy rangą sztabowiec prowadził naradę oficerską. Pod rozłożystą wierzbą na drewnianej ławce i dostawionych pniach siedziało około dziesięciu oficerów. Po rogach domu rozstawili czterech uzbrojonych wartowników. Narada nawet z głośnym śmiechem trwała około półtora godziny. 

Już przed czwartą nad ranem rozpoczął się ruch wokół kuchni. Kilka kompanii piechoty pobierało zupy do menażek, jakieś konserwy, chleb i po małej glinianej butelce (chyba alkohol - niektórzy od razu z gwinta sobie pociągali). Po chwili wytworzył się gwar więc chyba alkohol zaczął na nich działać.

To właśnie ten trunek miał ich zagrzewać do boju. Patrzyliśmy na nich przez szpary z odległości jednego do dwóch metrów. Wielu z nich nie miało więcej niż osiemnaście lat. Na ich twarzach nie widać było zabawnych uśmiechów, wielu ponuro patrzyło w ziemię.

Plecy obwieszone mieli długimi taśmami pocisków do broni maszynowej a u pasa i na klapach munduru uwieszone były granaty. Po nasilaniu się niemieckiego szwargotu widać było, że walczyć będą zaciekle.

Jako ostatni do kuchni przyszli oficerowie - zaraz po śniadaniu ustawili się na baczność w jednym szeregu, wyprostowani, w mundurach frontowych, czekali pod rozłożystą wierzbą na sztabowca. Z mieszkania wyszedł wysoki przystojny oficer chyba w randze pułkownika. Wyciągnął mapę i pociągając po niej krótkim patykiem coś im objaśniał. Narada trwała zaledwie około dziesięciu minut. Po czym wyciągnął przed siebie rękę na wysokość czapki i krzyknął " Heil Hitler". Oni wyprostowali się jak struny i odpowiedzieli chórem to samo i rozbiegli się.

Niebo było czyściutkie, nie widać było ani jednej chmurki. O tej porze dnia słońce było już kawał nad górami. Przed godziną szósta rano w niedzielę przyszedł do nas oficer z żołnierzem z bronią wycelowaną w naszą stronę, powiedział, że za 10 minut mamy stąd uciekać i zabrać inwentarz.

Ucieszyliśmy się z tego bardzo, że nareszcie uciekniemy z tej klatki. Aby jak najdalej od nich gdzie tylko poprowadzą nas oczy.

Starszy brat Michał od razu otworzył oborę i wygnał z niej bydło pędząc je na pastwisko. My zarzuciliśmy na plecy tobołki, które od dwóch dni były uszykowane i przekraczając strumyk przy wozowni i skierowaliśmy się stronę w stryjka Grzegorza. Do niego przez łąkę mieliśmy 50 kroków. Za naszymi plecami na podwórku padały już wojskowe komendy a rygle zamków karabinów maszynowych zaszczękały.

Gdy ostatnia osoba z naszej rodziny opuszczała kładkę strumyka - zaczęło się.

 

Pierwszy pocisk jaki leciał na Smereczne spadł na nasz dom. Zapaliła się ta część domu gdzie było najwięcej siana. Następne eksplodowały na podwórku. Byli za nami pierwsi ranni i zabici niemieccy żołnierze.

Na podwórku zaczął się krzyk, powstała niesamowita panika a żołnierze i oficerowie uciekali do okopów. Na nas posypała się ziemia, kamienie i gałązki z drzew. Na łące wybuchały pociski a my ile sił biegliśmy do domu stryjka.

Niemcy odpowiedzieli zmasowanym ogniem z karabinów maszynowych i czołgów. W powietrzu nad nami świeciło, huczało i grzmiało.

Dolecieliśmy do domu stryjka a tam na klepisku plackiem leżały cztery osoby - stryjek ze swoją rodziną. Nie czekając, pokładliśmy się i my. Pociski z ręcznej broni, dziurawiły dach nad nami jak sito. W pozycji leżącej, klęczącej, obmacywaliśmy się czy ktoś z nas nie jest ranny. W tej panice i wrzawie, trudno było od razu poczuć na ciele ból. To straszne piekło wydarzyło się tak gwałtownie i było tak silne, że straciliśmy orientacje czy jeszcze żyjemy. 

Grzegorz, który był żołnierzem na froncie w 1939 roku wiedział jak należy się zabezpieczyć przed pociskami. Na ścianie od strony atakowanej ułożył warstwę snopów zboża wysoko aż pod sufit. Pociski z ruskich pepeszek, karabinków i szrapnele nie przebijały jej. Słychać było jak wpadały w nią i szemrały po słomie jak myszy.

Leżąc na ziemi przez jakiś czas byliśmy za tą ścianą bezpieczni. Początek ofensywy artyleryjskiej był tak potężny, że w jednej sekundzie pękało wokół nas dziesiątki pocisków. To wyglądało tak jakby otworzyło się niebo a stamtąd sypał się na nas przeróżny złom. 

Po piętnastu minutach paliło się wokół nas kilka chałup. Dusił nas dym. Z tyłu za domem było stanowisko karabinu MG, z którego Niemcy "grzali" w stronę rosyjskiej piechoty. Zarazem byli na celowniku przeciwnika dlatego nad naszymi głowami nieustannie świstały pociski. Po małej chwili przenieśli się na naszą stronę domu - piec metrów od nas. Ale nie zdążyli go rozstawić do boju bo spadł na nich pocisk i "roztrzepało" ich po podwórku. Jeden miał urwaną nogę, drugi leżał obok bardzo pokancerowany. Na wrota, za którymi leżeliśmy posypały się odłamki. Kobiety i dzieci zaczęły mocno płakać. Na myślenie nie było czasu bo wydarzenia następowały po sobie w minutowych odstępach.

Zabraliśmy tobołki na plecy i chyłkiem lecieliśmy do potoku do którego było 30 kroków. I od razu staliśmy się celem ręcznej broni. Posiali po nas niesamowicie. Pochyleni z tobołkami na plecach upodobniliśmy się do żołnierzy zaś w sekundowych odstępach czasu nie byliśmy rozpoznawani przez Rosjan kto to ucieka.

W głębokim potoku skoczyliśmy do uprzednio przygotowanego schronu i wystawiliśmy na kiju białą koszulę jako znak, że jesteśmy cywilami . Dano nam na parę godzin spokój. Potok w tym miejscu był głęboki i dobrze chronił nas przed pociskami artyleryjskimi.

Przed sobą mieliśmy górę Wapno i Żbyr. Od strony Mszany nacierała piechota na Smereczne - widzieliśmy ich jak na dłoni, byli od nas około 400 metrów. Przedgórze pokryte było niskim jałowcem i tarniną a na samym szczycie rósł piękny jodłowy las. Z tego lasku zwiadowcy kierowali ogniem artylerii na każdy poruszający się przedmiot na polu walki.

Nasz schron miał 6 metrów kwadratowych - była to dziupla wygrzebana w brzegu i oszalowana kołkami, nad głowami była naturalna skarpa o grubości około 1,5 metra. Siedziało nas w środku 19 osób, było ciasno ale na niewygodę nie narzekał nikt. Od lęku trochę odpoczęliśmy już. Było to około siódmej rano. Przed nami na łąkach i pastwiskach reszta bydła zdziczałego od wybuchów jeszcze biegała choć niektóre okulawione sztuki przewracały się. Po następnej godzinie ataku nie było widać już nic. Wszystko poległo, krowy, owce, konie, drób.

W pewnej chwili zauważyliśmy kilkunastu rosyjskich żołnierzy próbujących wychodzić z lasu ale silny ogień niemiecki natychmiast położył ich na ziemię. Oni już nie wstali, ich trupy leżały na tych samych miejscach do zakończenia walk. Po godzinie czasu powtórzyli podobny zryw ale skutek był taki sam. Po tych atakach, Niemcy górę Wapno oraz  Żbyr i  las obkładali artylerią kilka godzin. Nie było szans aby ktoś przebywający tam wyszedł z tego żywy. Żal było patrzeć jak pociski ucinały do połowy piękne wysokie jodły. Kładły się na ziemię jak w czasie wielkiej burzy. Od czasu do czasu widać było uciekającego zająca, który miotał się w różne strony. Taki widok towarzyszył nam do godziny dziewiątej. Nastąpiła przerwa podczas której przybiegł do nas mój brat Michał. Na jego widok byliśmy uradowani. Ze łzami w oczach opowiedział nam straszną historię jaką przeżył od rana aż do tego momentu. "...Kiedy gnałem przed sobą inwentarz mówił Michał spadło blisko nas kilka pocisków, trzy sztuki od razu padły na ziemię i już się nie podniosły - zostały tam. Reszta bydła rozleciała się. Ja położyłem się w duży dołek po pocisku i kilkanaście minut przeczekałem. Poderwałem się na nogi i poleciałem pod grube drzewo - tam ukryła się moja chrzestna. Położyliśmy się na ziemię za grubym pniem a wokół nas rozrywało się dużo pocisków. Po około dwudziestu minutach ona jęknęła - ja umieram. Podniosłem głowę i na jej piersiach zobaczyłem odłamek wielkości pięści. Ona na szczęście kazała mi położyć się za siebie, że ja jestem młodszy, może przeżyję. I to chyba była jej wyrocznia, że ja przeżyłem. Za jej ciałem leżałem trzy godziny bo nie było możliwości ucieczki z tamtego miejsca. Gdy artyleria skierowała swoje ostrzeliwanie na drugi koniec wsi od strony Wilśni, koło mnie trochę ucichło. Wykorzystałem to, wskoczyłem zaraz do potoku i prawie na kolanach do was się przeczołgałem. W tej chwili intensywnie strzelaja z automatów i karabinów..." 

Około godziny dziesiątej nadleciały pierwsze samoloty. Po zrzuceniu bomb z resztek domów i sadów pozostała tylko ruina. Za parę minut ponownie przyleciały i wyrzuciły nastepne bomby. W tym samym czasie  artyleria wznowiła ostrzał.  Wyglądało to jak "tornado." Ziemia z kamieniami i drzewami unosiła się do góry.

Za chwilę z Wapna i Żbyria pokazała się rosyjska piechota. Próbowali krótkimi skokami, czołganiem, na kolanach, schodzić w dół. Na to odezwali się Niemcy i urządzili im niesamowitą kilkugodzinną kanonadę. To było istne piekło, z tego miejsca nikt się nie podniósł żywy. Po trzech godzinach na tym wzgórzu nie było jałowców, tarniny ani żadnego krzaczka. Dolinę, Wapno i Żbyr zamieniono w cmentarzysko.

Przed godziną trzynastą nastąpiło wyciszenie po obydwóch stronach. Po naradzie naszej starszyzny, to jest: babci, taty, stryjka, mamy i cioci, ustalili, że trzeba uciekać do lasu Niklowiec tam gdzie schroniła się cała wieś. Pozabieraliśmy wszystkie tobołki na plecy i głębokim potokiem ruszyliśmy gęsiego do lasu. Kiedy trzeba było przeskoczyć po odkrytej łące około 50 kroków, Rosjanie posypali po nas artylerią. Polegliśmy na ziemi. Tato krzyknął na nas wracamy i na kolanach wycofujemy się z powrotem do schronu. Tak uczyniliśmy. Ci co byli w przodzie przeskoczyli łąkę i złapali następny brzeg potoku i znaleźli schronienie. My nie, bo byliśmy trochę dalej. W tym momencie, rozerwała się nasza duża gromada na dwie grupy. Za jednym skokiem nie udało nam się powrócić do schronu. Nas najmniejszych troje, sąsiedzi wzięli na kolana do siebie. Mama i Janek przykucnęli przy nas za grubą beczką z wodą. Tato i pozostali leżeli za krzakami w wodzie. I tutaj ponownie obserwatorzy rosyjscy wzięli nas jako wojskowych. My nisko pochyleni, z tobołkami na plecach w liczbie 19 osób, biegnąc w gęsiego upodobniliśmy się do niewielkiego pododdziału żołnierzy frontowych i od razu staliśmy się dla nich dobrym celem. Dlatego z dział ostrzeliwali nas około 20 minut. To była gehenna. Przestali dopiero w tedy, kiedy my już nie poruszaliśmy się. Beczka z wodą za którą ukryła się mama z Jankiem rozsypała się od odłamków, a oni pozostali w pozycji leżącej na ziemi. Tylko ta gruba pryzma wody w beczce uratowała im obojgu życie.